Tiêu chảy là một triệu chứng do nhiều nguyên nhân gây ra và được miêu tả trong chứng tiết tả của y học cổ truyền. Tiêu chảy (tên tiếng anh: diarrhea) là một tình trạng rất phổ biến ở cả người lớn và trẻ em, tình trạng này dễ xuất hiện vào mùa hè. Mỗi năm thế giới có khoảng 1,5 tỷ lượt trẻ dưới 5 tuổi bị mắc bệnh tiêu chảy và 4 triệu trẻ chết vì căn bệnh này, trong đó khoảng 80% xảy ra ở những trẻ dưới 2 tuổi (theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới).
Phân loại các loại bệnh tiêu chảy
Bệnh tiêu chảy được phân chia 4 cấp độ khác nhau dựa trên các đặc điểm về thời gian mắc bệnh, cơ chế bệnh, độ nghiêm trọng của bệnh và đặc điểm của phân như: phân có nhiều nước, sủi bọt, nhầy máu hay có chất béo,… bao gồm: tiêu chảy cấp tính, mãn tính, thẩm thấu và xuất tiết.
Tiêu chảy cấp tính
Bệnh tiêu chảy cấp tính là loại bệnh thường gặp ở trẻ em lứa tuổi mầm non và những năm đầu cấp tiểu học. Tiêu chảy xuất hiện đột ngột, trẻ đi phân lỏng nhiều nước, số lần đi nhiều hơn 3 lần trong 24 giờ, thường kéo dài 1 tuần. Bệnh tiêu chảy cấp tính thường có nguyên nhân do thức ăn không phù hợp hoặc do nhiễm khuẩn thực phẩm, trong đó virus rota là tác nhân chính gây tiêu chảy nặng và đe dọa đến tính mạng của trẻ dưới 2 tuổi.
Tiêu chảy mãn tính
Tiêu chảy kéo dài hơn 2-4 tuần được coi là dai dẳng hoặc mãn tính. Ở một người khỏe mạnh, tiêu chảy mãn tính có thể gây phiền toái hoặc trở thành một vấn đề sức khỏe nghiêm trọng nhưng đối với một người có hệ miễn dịch yếu, hoặc suy giảm miễn dịch thì tiêu chảy mãn tính có thể là nguyên nhân đe dọa đến tính mạng.
Tiêu chảy thẩm thấu
Tiêu chảy do giảm hấp thu dịch, chất điện giải và dinh dưỡng được coi là tiêu chảy thẩm thấu. Mức độ tiêu chảy từ nhẹ đến vừa, khối lượng phân từ 250ml đến 1 lít/ngày. Sự không hấp thu được một chất dinh dưỡng đơn thuần như lactose thường gây ra triệu chứng trướng bụng hơn là tiêu chảy, trừ trường hợp nặng. Hiện tượng tiêu chảy thẩm thấu sẽ dừng lại khi chúng ta ngừng ăn những thực phẩm đó.
Tiêu chảy xuất tiết
Là sự rối loạn về chuyển tải ion trong các tế bào biểu mô của ruột làm tăng sự bài tiết và giảm hấp thu hoặc là cả hai. Đối với hiện tượng tiêu chảy này thì việc ngưng ăn không có tác dụng.
Biểu hiện của bệnh và một số bài thuốc giúp trị bệnh tiêu chảy
Bị tiêu chảy do hàn thấp
Người bệnh bị tiêu chảy do cảm nhiễm lạnh, hoặc ăn nhiều đồ ăn sống lạnh.
Triệu chứng
Người bệnh đau bụng dữ dội, gặp lạnh đau thêm (chườm nóng thì đỡ). Kèm theo là sôi bụng, tiêu chảy, hơi sợ lạnh, sợ gió. Người bệnh đau đầu đau mình, rêu lưỡi trắng dày, tiểu tiện ít, mạch nhu hoãn hay phù hoãn.
Phương pháp chữa: Giải biểu tán hàn (ôn hàn táo thấp, ôn trung táo thấp), phương hương hóa trọc.
Bài thuốc
Bài 1: Sa nhân 8g, rau má (sao vàng) 10g, hoắc hương 8g, hương phụ 8g, biển đậu 12g, xa tiền tử 8g, gừng 3g. Sắc uống ngày 1 thang.
Bài 2: Riềng khô (cao lương khương) 80g, củ gấu (sao cháy hết lông, giã dập) 40g. Tán mịn, cho vào lọ nút kín dùng dần. Người lớn, mỗi lần 8g, uống với nước chè nóng. Trẻ em tùy tuổi 2 – 6g, hãm với nước sôi, lọc trong cho uống.
Bài 3: Hoắc hương 40g, hậu phác 12g, tô diệp 10g, trần bì 6g, cát cánh 10g. Phối hợp thêm gừng 4g, bạch chỉ 10g, đại táo 5 quả, đại phúc bì 12g, bạch truật 10g, phục linh 8g, bán hạ chế 6g, cam thảo 6g. Tán bột. Ngày uống 16 -20g. Nếu dùng thuốc thang, dùng liều lượng thích hợp ngày 1 thang.
Bài 4: Hoắc hương 12g, sa nhân 8g, vỏ rụt 8g, vỏ vối 10g, trần bì 8g. Phối hợp hương phụ 8g, hạt vải 8g. Tán bột làm viên ngày 10g hoặc sắc uống.
Bài 5: Hành tâm 3 củ, Lá trầu 2 – 3 lá. Rửa sạch, giã nát, cho 100ml nước sôi, quấy đều, gạn ấy nước cho uống. Người lớn uống 1 lần; trẻ em chia 2 – 3 lần uống.
Ngoài uống thuốc, nên kết hợp châm cứu hoặc day các huyệt. Huyệt cần tác động: Thiên khu, trung quản, hợp cốc, túc tam lý.
Bị tiêu chảy do thấp nhiệt
Người bệnh bị tiêu chảy do nhiễm khuẩn (Samonella staphylo …).
Triệu chứng
Người bệnh nôn, tiêu chảy nhiều lần, mùi thối, nóng đỏ rát hậu môn. Kèm theo rêu lưỡi vàng dày, tiểu tiện ít đỏ, bụng đau, mạch sác.
Phương pháp chữa: Thanh nhiệt lợi thấp, phương hương hóa trọc.
Bài thuốc
Bài 1: Cát căn 12g, hoàng liên 8g, hoàng cầm 12g, nhân trần 20g, kim ngân hoa 16g, cam thảo 6g, mộc thông 12g, hoắc hương 6g. Sắc uống.
Bài 2: Bạch biển đậu 20g, sa nhân 12g, thảo quả 12g, ô mai 12g, sắn dây 12g, cam thảo 6g. Tán bột làm viên bằng hạt ngô. Ngày uống 20 viên với nước chè đặc.
Bài 3 (Thuốc cầm tiêu chảy): Sắn dây 12g, ngân hoa 12g, mã đề 10g, rau má sao 12g. Phối hợp thêm cam thảo dây 10g, hậu phác 12g, hoàng liên 10g. Sắc uống. Ngày 1 thang.
Kết hợp châm cứu (châm tả) hoặc day các huyệt hỗ trợ. Huyệt cần tác động: Thiên khu, trung quản, hợp cốc, túc tam lý, nội đình, âm lăng tuyền.
Bị tiêu chảy do ăn uống (bội thực vì ăn nhiều)
Triệu chứng
Người bệnh đau bụng nhiều, phân thối, chướng bụng. Kèm theo ợ hơi mùi hăng chua, đại tiện xong đỡ đau; rêu lưỡi nhờn, mạch hoạt.
Phương pháp chữa: Tiêu thực đạo trệ (tiêu hóa đồ ăn). Cần tham khảo sử dụng men tiêu hóa tây y.
Bài thuốc
Bài 1: Sơn tra 12g, thần khúc 8g, bán hạ 12g, phục linh 12g, trần bì 4g. phối ợp liên kiều 4g, hạt củ cải 4g. Sắc uống ngày 1 thang hay tán bột ngày uống 20g.
Bài 2: Chỉ thực 8g, bạch truật 12g, phục linh 6g, hoàng cầm 8g, hoàng liên 8g, trạch tả 8g, thần khúc 8g, đại hoàng 6g. Sắc uống.
Bài 3: Vỏ vối 20g, vỏ quýt 20g, vỏ rụt 20g, hạt cải củ (la bạc tử) 16g, chỉ thực 20g. Tất cả rửa sạch, thái mỏng, sao vàng tán bột, làm viên bằng hạt ngô nhỏ. Người lớn mỗi lần uống 8g; trẻ em tùy tuổi, mỗi lần uống 2 – 6g; ngày 2 lần, uống với nước chè nóng.
Kết hợp châm cứu (châm tả) hoặc day các huyệt: Thiên khu, trung quản, túc tam lý, thái bạch.
Kết hợp châm cứu ở các huyệt
– Thiên khu: Từ rốn đo ngang ra 2 tấc (hoặc chiều rộng 3 ngón tay trỏ, giữa và ngón đeo nhẫn).
– Trung quản: Lỗ rốn thẳng lên 4 tấc hoặc lấy ở điểm giữa của đoạn thẳng nối rốn và đường gặp nhau của 2 bờ sườn.
– Hợp cốc: Khép ngón trỏ và ngón cái sát nhau, huyệt ở điểm cao nhất của cơ bắp ngón trỏ ngón cái.
– Túc tam lý: Dưới mắt gối ngoài 3 tấc, phía ngoài xương mác khoảng 1 khoát ngón tay, nơi cơ cẳng chân trước, khe giữa xương chầy và xương mác.
– Nội đình: Nơi nối thân với đầu sau xương đốt 1 của ngón chân thứ 2, giữa kẽ ngón chân thứ 2 và thứ 3.
– Âm lăng tuyền: Ở chỗ lõm làm thành bởi bờ sau trong đầu trên xương chày với đường ngang qua nơi lồi cao nhất của cơ cẳng chân trước xương chày, ở mặt trong đầu gối.
– Thái bạch: Ở chỗ lõm phía sau dưới đầu xương bàn chân thứ nhất, nằm trên đường tiếp giáp lằn da gan chân, mu chân ở bờ trong bàn chân.